کاستی‌های عمدۀ ابیات رودکی مضبوط در نسخۀ خطی فرهنگ دانشنامۀ قدرخان

نوع مقاله : پژوهشی اصیل (کامل)

نویسندگان
دانشگاه شهید چمران اهواز
چکیده
دانشنامه قدرخان، فرهنگ لغتی فارسی به فارسی است که به قلم اشرف­ابن شرف ­المذکّر الفاروقی در سال 807ق تألیف شده است. از آنجا که در این فرهنگ شمار قابل توجهی از ابیات منسوب به­رودکی وجود دارد و هم­چنین برخی از ابیات آن مستقیما در دیوانهای منتشر شده از رودکی در ایران و تاجیکستان تأثیر داشته، لازم است یگانه ­نسخۀ خطّی آن از حیث کیفیت کلی اثر و نیز ابیات مضبوط در آن بررسی و نقد شود. نگارندگان با توجّه به این مهم، یکایک شواهد این فرهنگ را استخراج، و سپس به کاستی­ها و کمبودهایی پرداخته­اند که در ضبط ابیات به چشم می­خورد و نهایتا انتساب ابیات را به­ رودکی بررسیده­اند. از یافته­های این پژوهش می­توان به موارد زیادی از تصحیف و تحریف، ضبط­های آشفته، انتسابهای نادرست و دستکاری در ضبط ابیات اشاره کرد؛ با وجود این کاستی­ها، اثر بر خلاف نظر مصححان برجسته­ دیوان رودکی از جمله براگینسکی، میرزایف، نفیسی و ...، که از آن به­عنوان منبعی دست اول در بازیابی اشعار رودکی بهره برده­اند، ­منبعی کم کیفیت و دست دوم برای تصحیح و بازیابی اشعار رودکی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ادیبی؛ عجائب‌اللّغه(فرهنگ فارسی به فارسی)؛ به تصحیح محمود مدبری، کرمان: مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان، 1389.
_______؛ عجایب‌‌اللّغه؛ نسخه خطّی کتابخانۀ مجلس، شماره2192، بی‌تا.
اسدی طوسی، ابومنصور علی‌بن احمد؛ فرهنگ فارسی (لغت فرس)؛ نسخۀ خطّی تصحیح و تحریر سعید نفیسی از روی نسخۀ مورخ 721ق، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، ش1297، 5532.
_______؛ کتاب لغت فرس؛ به سعی و اهتمام پاول هرن، برلین(شهر: گُتِنْگَن): مطبع دیتریخ، 1897م.
_______؛ نسخۀ خطّی لغت فرس نخجوانی با عنوان «مشکلات در پارسی دری» به خطّ عبرت نائینی؛ کتابت شده از روی نسخه‌ای به تاریخ 766ق و کتابت حسام‌الدین حافظ ملقب به نظام تعریفا، کتابخانۀ مجلس، ش 5569، 1312.
_______؛ فرهنگ اسدی طوسی؛ کتابت اقل‌السادات عبدالوهاب حسینی، کتابت از روی نسخه‌ای به تاریخ 721ق، کتابخانۀ مجلس، ش بازیابی۱۵۶۱۱، 1314.
_______؛ کتاب لغت فرس؛ تصحیح عباس اقبال، تهران: مجلس، 1319.
_______؛ لغت فرس؛ به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانه طهوری، 1336.
_______؛ لغت فرس«لغت دری»؛ تصحیح فتح‌الله مجتبایی و علی‌اشرف صادقی، تهران: خوارزمی، 1365.
_______؛ لغت فرس اسدی طوسی(بخشی از سفینۀ تبریز)؛ کتابت ابوالمجدتبریزی، کتابخانۀ مجلس، ش14590، 721ه.ق.
_______؛ مشکلات پارسی دری؛ نسخۀ خطی لغت فرس کتابخانۀ ملّی تبریز به ‌ش 1108، 766ه.ق.
_______؛ لغه الفرس (کتاب اللغه بالفارسیه)؛ نسخۀ خطّی کتابخانۀ ایاصوفیه، شماره4743 بی‌تا[الف]).
_______؛ لغت فرس؛ نسخۀ خطّی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، ش 4298، بی‌تا [ب].
_______؛ فرهنگ حضرت صدرالافضل ابومنصور علیّ‌بن احمد الاسدیّ الطوسیّ، (بی-کا)؛ نسخۀ خطی کتابخانۀ ملّی ایران، ش 20388-5، بی‌تا [ج]).
پورداود، ابراهیم؛ فرهنگ ایران باستان؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1336.
تتوی، عبدالرشید بن عبدالغفور؛ فرهنگ رشیدی؛ به‌کوشش محمد عباسی، تهران: انتشارات کتابخانه بارانی، 1337.
جاروتی، ابوالعلاء عبدالمؤمن؛ فرهنگ مجموعهالفرس؛ به‌تصحیح دکتر عزیزالله جوینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1336.
جمال‌الدین انجو، حسین‌بن حسن؛ فرهنگ جهانگیری؛ به‌کوشش رحیم عفیفی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، 1359.
حافظ اوبهی، سلطان علی هروی؛ تحفهالاحباب؛ به‌کوشش فریدون تقی‌زاده طوسی، نصرت-الزمان ریاضی هروی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1365.
_______؛ لغتنامۀ تحفۀالاحباب؛ با مقدمه، تصحیح و تحشیۀ معاون سرمحقق حسین فرمند، کابل: آکادمی علوم ج.ا، 1367.
حاکمی، اسماعیل؛ «دانشنامۀ قدرخان و فرهنگ فارسی»؛ طیران آدمیت (سی مقاله در زمینۀ تاریخ و ادب فارسی)، تهران: باز، 1382.
حسین‌زاده، شریف‌جان، هاشم، رحیم؛ «دانشنامۀ قدرخان و اهمیت آن در آموختن آثار رودکی و میراث ادبی ما»؛ یک بیت پرنیان (مجموعه مقالات پژوهشگران تاجیک پیرامون احوال و آثار رودکی)، تهیّه و برگردان شاه‌منصور خواجه‌اف، تهران: مؤسسۀ فرهنگی اکو، 1396.
حلیمی، لطف‌الله؛ شرح بحرالغرائب؛ نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس، (بی‌کا)، شماره بازیابی 861، بی‌تا.
خانلری، پرویز(ناتل)؛ دستور تاریخی زبان فارسی؛ به کوشش عفت مستشارنیا، چ چهارم، تهران: توس، 1387.
دهخدا، علی‌اکبر؛ لغت‌نامه‌؛ تهران: دانشگاه تهران، 1378.
رودکی، جعفربن محمد؛ دیوان رودکی؛ شرح و توضیح منوچهر دانش‌پژوه، تهران: توس، 1374.
_______؛ دیوان ابوعبدالله جعفرابن محمدابن حکیم ابن عبدالرحمان ابن آدم رودکی
سمرقندی؛ تهیه، تصحیح، پیشگفتار و حواشی قادر رستم، زیر نظر صفر عبدالله، برگردان شاه-منصور شاه‌میرزا، تهران: مؤسسه فرهنگی اکو، 1391.
ریاحی، محمدامین؛ کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او؛ چ دوازدهم، تهران: علمی، 1386.
سروری کاشانی، محمد قاسم بن محمّد؛ فرهنگ مجمع‌الفرس؛ تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات کتابفروشی علمی، 1338.
شعوری، حسین‌بن عبدالله؛ فرهنگ شعوری(لسان‌العجم)؛ چاپ سنگی، قسطنطنیه: دارالمطبعۀ معموره، 1155.
صادقی، علی‌اشرف؛ «لغت فرس»؛ دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج5، ص68-82، 1393.
ظهیری سمرقندی، محمدبن علی‌بن محمد؛ سندبادنامه؛ باهتمام و تصحیح و حواشی احمد آتش، استانبول: چاپخانۀ وزارت فرهنگ، 1984م.
غیاث‌اف، نورالله، نظام‌الدین اوا، رخساره؛ «فرهنگ "دانشنامۀ قدرخان" و خصوصیت‌های عمدۀ آن»؛ مجموعه مقالات دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، ص 559-567، 1394.
فاروقی، اشرف‌ابن شرف المذکر؛ لغات پهلوی (دانشنامۀ قدرخان)؛ نسخه‌ عکسی کتابخانه‌ مرکزی دانشگاه تهران، ش4638، 807ه.ق.
فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار(منسوب به قطران)؛ تصحیح دکتر علی‌اشرف صادقی، تهران: سخن، 1380ه.ق.
فیضی سرهندی، الله‌داد؛ مدارالافاضل؛ به‌اهتمام دکتر محمد باقر، لاهور: دانشگاه پنجاب، 1337.
قواس غزنوی، فخرالدّین مبارکشاه؛ فرهنگ قواس؛ به‌تصحیح نذیر احمد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1353.
مایل هروی، نجیب؛ تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی؛ تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.
مدبری، محمود؛ شرح احوال شاعران بی‌دیوان در قرن‌های 3 ،4 ،5 هجری قمری؛ تهران: پانوس، 1370.
منشی، نصرالله؛ ترجمۀ کلیله و دمنه انشای ابوالمعالی نصرالله منشی؛ تصحیح و توضیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1389.
میرزایف، عبدالغنی؛ ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم رودکی (تحت نظر ی. براگینسـکی)؛ استالین‌آباد: نشریات دولتی تاجیکستان، 1958م.
نخجوانی، هندوشاه؛ صحاح‌الفرس؛ به اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1341.
نصیری شیراز، زهرا، امامی، نصرالله، دهقان، سجاد؛ «بررسی ابیات تازه و منسوب به رودکی در فرهنگ لغت حلیمی (شرح بحرالغرائب)»؛ متن‌شناسی ادب فارسی، ش چهارم، ص 1-20، 1397.
نفیسی، سعید؛ احوال و اشعار ابوعبدالله جعفربن محمد رودکی؛ ج1، تهران: کتابخانۀ ترقی، 1309.
_______؛ احوال و اشعار ابوعبدالله جعفربن محمّد رودکی؛ ج3، تهران: شرکت کتابفروشی ادب، 1319.
_______؛ محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی؛ چ دوّم، تهران: انتشارات کتابخانۀ ابن-سینا، 1341.
وفایی، حسین؛ فرهنگ وفائی؛ نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 15336، 1001ه.ق.
_______؛ فرهنگ فارسی(معروف به فرهنگ وفایی)؛ براساس نسخه‌های خطّی موجود در چین، به تصحیح تِن هوی جو، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1374.