ایهام تناسب موسیقایی در دیوان قاآنی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 دانشگاه فرهنگیان شهرکرد
2 دانشگاه یزد
چکیده
تأثیر موسیقی بر روح انسان، شاعران و نویسندگان را بر آن داشته تا این عنصر مهم را برای بیان مفاهیم و احوالات مختلف به کار گیرند و با بهره‌گیری از واژه‌ها و اصطلاحات موسیقی به تقویت جنبه‌های زیبایی شناختی و تصویری شعرخود بپردازند، یکی از این شاعران، قاآنی سخنورِ صاحب سبک دورۀ بازگشت ادبی است؛ قاآنیِ موسیقی‌دان، شاعر عهد قاجار (دورۀ احیای موسیقی کلاسیک و آغاز تأثیر موسیقی غربی بر موسیقی ایرانی) است او در سخنِ خود از موسیقی‌دانهایی چون «رامتین»، «باربد» و «نکیسا» نام برده‌است، از «مقامها»، «آوازه‌ها» و «شعبه‌ها»ی موسیقی آگاه بوده‌است و ابزارهای موسیقی بسیار و متنوّعی در اشعار خود آورده است، این حکیمِ شیرازی در عین حال که اطلاعات بسیاری از فرهنگ موسیقایی کهن خود داشته و از واژه‌ها و اصطلاحات این موسیقی حتی کم کاربردترین اصطلاحات آن در شعر خود بهره برده است، از فرهنگ موسیقایی زمانۀ خود نیز تاثیر پذیرفته و از سازهای تازه‌ای چون «تار» و «سنتور» نام برده است و این هر دو موسیقی را زمینه ساز آفرینش ایهام تناسب کرده است. این نوشتار در پی آن است که توجه قاآنی را به ایهام موسیقایی به ویژه ایهام تناسب موسیقایی نشان دهد، واژه‌‌ها و اصطلاحات موسیقی مورد توجه قاآنی در خلق ایهام تناسب موسیقایی را مشخص کند، گرایش بیشتر او را در این‌نوع ایهام تناسب به اصطلاحات موسیقی (نه سازها و ابزار موسیقی) نشان دهد و همچنین تأثیرپذیری قاآنی از فرهنگ موسیقایی عصر خودش را مشخص کند. سعی نویسندگان بر این بوده‌است که چون قاآنی شاعر دورۀ بازگشت است در توضیح واژه‌ها و اصطلاحاتِ موسیقی، علاوه بر توجه به تاریخ موسیقی، و استفاده از کتابهایی چون موسیقی کبیر، مفاتیح العلوم، رسالۀ موسیقی نیشابوری و کنزالتحف، به موسیقی دوران قاجار که نقطۀ عطفی در تاریخ موسیقی کلاسیک بود نیز توجه شود (مثلا توضیحات «تار») و رسالات دوره‌های صفوی و قاجار (رسالۀ دوره بیگ کرامی، رسالۀ کوکبی بخارایی، بهجت‌الروح، کلیات یوسفی، وضوح الارقام، بحورالالحان، مجمع الادوار و ...) مدّ نظر قرارگیرد، دیگر این که پاسخگوی این پرسش باشند که قاآنی از موسیقی زمانۀ خود تأثیر پذیرفته‌است یا نه؟

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- آملی، شمس الدین محمدبن محمود؛ نفایس الفنون، سه جلد، تصحیح ابوالحسن شعرانی، چ 3، تهران؛ اسلامیه، 1389.
- ارموی بغدادی، صفی الدین عبدالمومن بن یوسف بن فاخر؛ کتاب الادوار فی الموسیقی؛ مترجم ناشناخته، به اهتمام آریو رستمی،چ 1، تهران؛ میراث مکتوب،1380.
- انوری، حسن؛ فرهنگ بزرگ سخن (ف. س)، 8 جلد، تهران؛ سخن،1381.
– بنائی، علی بن محمد معمار؛ رساله در موسیقی؛ زیر نظر نصرالله پورجوادی با مقدمۀ داریوش صفوت و تقی بینش، چ 1، تهران؛ مرکز نشر دانشگاهی،1368.
– بینش، تقی؛ سه رسالۀ فارسی در موسیقی؛ چ 1، تهران؛ مرکز نشر دانشگاهی،1371.
- پارسانسب، محمد ؛ فارسی عمومی برای رشتۀ هنر؛ تهران؛ فاطمی، 1394.
- پورمندان، مهران؛ دایره المعارف موسیقی کهن ایران؛چ 1، تهران؛ سازمان تبلیغات اسلامی 1379.
- ثابت زاده، منصوره ؛ سه رسالۀ موسیقی قدیم ایران؛ تهران؛ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1382.
-حافظ ، شمس الدین محّمد؛ دیوان حافظ (قزوینی – غنی)؛ با مجموعه تعلیقات علاّمه قزوینی به اهتمام عبدالکریم جربزه دار، چ 5، تهران ؛ اساطیر، 1374.
- خاقانی ، افضل الدین بدیل؛ دیوان؛ ویراسته میر جلال الدین کزازی ، چ 1، تهران؛ نشر مرکز، 1375.
– خالقی، روح الله؛ نظری به موسیقی ایرانی؛ تهران؛ رهروان پویش، 1390.
– خوارزمی، ابوعبدالله محمدبن احمدبن یوسف؛ مفاتیح العلوم؛ ترجمۀ سیدحسین خدیوجم،چ 4، تهران؛ علمی و فرهنگی، 1389.
– دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه؛ تهران؛ دانشگاه تهران، 1372.
– ستایشگر، مهدی (1391)؛ واژه نامه موسیقی ایران زمین؛ چ 3، سه جلد، تهران؛ اطلاعات، 1391.
------------؛ رباب رومی(مولانا و موسیقی)؛ چ2، دوجلد در یک مجلد، تهران؛ هنر موسیقی، 1390.
- شمیسا، سیروس؛ نگاهی تازه به بدیع ؛چ 2، تهران؛ میترا، 1386.
- ضیاءالدین یوسف؛ کلیات یوسفی؛ ویرایش بابک خضرائی، چ 1، تهران؛ فرهنگستان هنر، 1390.
- ظهیر فاریابی، ابوالفضل طاهربن محمد؛ دیوان؛ تصحیح امیرحسین یزگردی، به اهتمام اصغر دادبه، چ1، تهران؛ قطره، 1381.
- عبدالمومن بن صفی الدین؛ رسالۀ موسیقی بهجت الروح؛ مقدمه و تعلیقات ه.ل.رابینودی برگوماله،تهران؛ انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1346.
- عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمد؛ مصیبت نامه؛ مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چ 1، تهران؛ سخن، 1386.
- عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیربن زیار؛ قابوس نامه؛ به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، چ 17، تهران؛ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1390.
- فارابی، ابونصر محمدبن طرخان بن اوزلُغ؛ کتاب موسیقی کبیر؛ ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، چ 1، تهران؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375.
- فرصت شیرازی، میرزا محمدنصیر؛ بحورالالحان در علم موسیقی و نسبت آن با عروض؛ با مقدمه و شرح علی زرین قلم، چ 1، تهران؛ ارژنگ، 1345.
- قاآنی، حبیب الله بن محمدعلی؛ دیوان حکیم قاآنی؛ تصحیح محمدجعفر محجوب، چ 1، تهران؛ امیرکبیر، 1336.
------------------ - ؛ دیوان حکیم قاآنی؛ به تصحیح امیر صانعی(خوانساری)، چ 1، تهران؛ نگاه، 1380.
- قطب الدین شیرازی، محمودبن مسعود؛ [رسالۀ موسیقی] دُرّه التّاج لغرّه الدّبّاج؛ تصحیح نصرالله ناصح پور،چ 1، تهران؛ فرهنگستان هنر، 1387.
- کاشانی، حسن؛ کنزالتحف؛ در کتاب سه رسالۀ فارسی در موسیقی، به اهتمام تقی بینش، چ 1، تهران؛ مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
- کزازی ، میر جلال الدین؛ زیباشناسی سخن پارسی؛ ج 3، بدیع ، چ 1، تهران؛ نشر مرکز، 1373.
- مراغی، عبدالقادر غیبی حافظ؛ جامع الالحان؛ مقابله و ویرایش بابک خضرایی، چ 1، تهران؛ فرهنگستان هنر، 1388.
- ملاح، حسینعلی؛ حافظ و موسیقی؛ چ 1، تهران؛ انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، 1351.
------------ ؛ فرهنگ سازها؛ تهران؛ کتاب سرا، 1376.
----------- ؛ منوچهری دامغانی و موسیقی؛ چ 1، تهران؛ هنر و فرهنگ، 1363.
- موسوی بجنوردی، کاظم؛ تاریخ جامع ایران؛ ج 18، چ 1، تهران؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1393.
- وجدانی، بهروز؛ فرهنگ جامع موسیقی ایرانی؛ دو جلد، چ 1، تهران؛ گندمان، 1386.
مقالات
- اسعدی، هومان؛ «موسیقی دوران تیموریان»؛ در کتاب تاریخ جامع ایران، ج 18، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره المعارف اسلامی، 1393؛ صص(184-97)
- ایزانلو، رمضانعلی و حسین خندق آبادی ؛ «زبور»؛ دانشنامه جهان اسلام، ج 21، زیر نظر حداد عادل ،تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1395؛ صص(56-247)
- پورجوادی، امیرحسین؛ «تار»؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 14، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف، 1386؛ صص(7-276)
- خضرایی، بابک؛ «راهوی»؛ دانشنامه جهان اسلام ، ج 19، زیر نظر غلامعلی حداد عادل تهران : بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1394؛ صص87-385
- دورینگ، ژان؛ «راست»؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی(دبا)، ج 24، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف، 1398؛ صص(29-526)
- دوره بیگ کرامی؛ «معرفت علم موسیقی»؛ به کوشش یحیی ذکاء در کتابِ نامه مینوی، تهران: سنایی، 1377؛ صص198-189
- رهبر، ایلناز؛ «دوتار»؛ دانشنامه جهان اسلام، ج 18، زیر نظر حداد عادل ،تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1392؛ صص 89-286
- سیف الدین غزنوی، خواجه عبدالرحمن؛ «رساله در بیان دوازده مقام موسیقی و بیست و چهار شعبه و شش آواز»؛ به کوشش یحیی ذکاء، مجله موسیقی، ش 12، 1336؛ صص6-41
- فاطمی، ساسان؛ «تاریخ موسیقی قاجار»؛ در کتاب تاریخ جامع ایران، ج 18، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره المعارف اسلامی، 1393؛ صص (89- 245)
- قزوینی، میر صدرالدین محمد؛ «رسالۀ علم موسیقی»؛ تصحیح آریو رستمی، ماهور، ش 18، 1381؛ صص (96-81)
- کاووسی، ولی الله؛ «دف»؛ دانشنامه جهان اسلام، ج 17، زیر نظر حداد عادل ،تهران:بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1391؛ صص 11-807
- ملاح، حسینعلی؛ «آهنگ»؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی(دبا)، ج 2، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف، 1386؛ صص(1-250)
----------- ؛ «قاآنی و موسیقی»؛ مجله پیام نوین، ش 12-10 ، 1343؛ صص (74-64) و (67-56)
- میثمی، سید حسین؛ «آواز راست در دوران قاجار»؛ فصلنامه ماهور، 51 و 52، 1390؛صص (41-127)
- ناشناس؛ «رسالۀ چهار دستگاه اعظم»؛ تصحیح و مقدمۀ امیرحسین پورجوادی، ماهور،12،1380 صص (92-81)
- ناشناس؛«رسالۀ موسیقی گمنام دوازده مقام و منظومه ای در موسیقی شش مقام ماوراءالنهر»؛ در کتاب سه رسالۀ موسیقی قدیم ایران، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.1382؛ صص (227-185)
- ناشناس؛ «المختصر المفید فی بیان الموسیقی و اصول احکامه»؛ مقدمه و تصحیح امیرحسین پورجوادی، معارف، د13، ش 1، 1375صص58-49)
- نواب، میر محسن؛ «وضوح الارقام در علم موسیقی»؛ ترجمۀ علی کاتبی، با مقدمۀ بابک خضرائی، فصلنامۀ موسیقی ماهور، 50، 1389صص(65-41)
- نیشابوری، محمدبن محمودبن محمد؛ «رسالۀ موسیقی»؛ مقدمه و تصحیح امیرحسین پورجوادی، معارف، د 12، ش 1و 2،1374 صص(70-32)