بررسی اثرگذاری گرایشهای مذهبی بر چگونگی روایتگری داستانهای تفسیری (با تکیه بر شخصیت‌های زن شاخص در سه تفسیر روض‌الجنان، جلاءالاذهان و منهج‌الصادقین)

نوع مقاله : پژوهی اصیل

نویسندگان
1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد. ایران
2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی شریعتی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
3 دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی شریعتی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
چکیده
این مقاله قصد دارد اثرگذاری گرایش‌های مذهبی بر چگونگی روایتگری داستانهای تفسیری را بررسی کند. در این پژوهش روایتهای داستانی سه تفسیر فارسی و شیعی روض‌الجنان، جلاءالاذهان و منهج‌الصادقین پیکرۀ متن را تشکیل می‌دهد. این مقاله تلاش می‌کند با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و از طریق بررسی چگونگی بازنمایی زنان شاخص دو مذهب شیعه و سنی در روایتهای این سه تفسیر، بازتاب گرایش‌های شیعی را در هر‌یک از این آثار ترسیم و وجوه افتراق این تصاویر را تبیین، و تأثیر ویژگیهای اجتماعی و مذهبی دورۀ تألیف اثر را بر این تمایزات آشکار کند. تفاوت در بازنمایی گرایش‌های شیعی در داستانهای تفسیری موردنظر به سه روش کلی حذف، افزودن یا تغییر در متن روایت به دست آمده است. روض‌الجنان در مجاورت اهل‌ سنت نگاشته شده و نویسنده به نوعى همزیستى مسالمت‌آمیز تن داده و در حد امکان از تأکید بر مسائل حساسیت ‌برانگیز خوددارى‌، و بر وجوه مشترک مذهبی تأکید بیشتری کرده است؛ اما تفسیر گازر و تفسیر منهج‌‌الصادقین، که در دورۀ استیلای مذهب تشیع نوشته شده‌است با افزودن یا برجسته‌سازی بعضی شخصیت‌های مهم شیعی و روایتهای آنان یا با تغییر یا حذف برخی روایتهای مربوط به شخصیت‌های برجستۀ زنان اهل‌سنت یا حذف القاب و اوصاف آنان، گرایشهای مذهبی خود را به نمایش گذارده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


القرآن الکریم، مصحف المدینة المنورة، به خط عثمان طه.
ابوالفتوح‌رازى، حسین‌بن‌على؛ (1365-1376) روض‌الجنان و روح‌الجنان. به‌تصحیح دکتر محمد جعفر یاحقى و دکتر مهدى ناصح، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى.
ابوت، اچ.پورتر؛ (1397) سواد روایت. تهران: اطراف.
اسماعیلی، یوسف؛ (1387) سیری در تاریخ تشیع مازندران از آغاز تا پایان سده هشتم هجری؛ تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
 افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ؛ (۱۴۰۱۱۴۰۳ق) ریاض العلماء و حیاض الفضلاء؛ به تصحیح احمدحسینی اشکوری و محمود مرعشی، ج2، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره).
آریان، قمر؛ (1388) زن در داستانهای قرآن؛ تهران: سخن.
بارت، رولان؛ (1387) درآمدی بر تحلیل ساختاری روایتها؛ ترجمه محمد راغب، چ اول، تهران: فرهنگ صبا.
پارسا، فروغ؛ (1393) تفاسیر شیعی و تحولات تاریخی ایران؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و طالعات فرهنگی.
جرجانی، حسین بن حسن؛ (1337) جلاء‌الاذهان و جلاء‌الاحزان (تفسیر گازر)؛ تهران: دانشگاه تهران.
حسینی، مریم؛ (1396) ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی؛ چ چهارم، تهران: چشمه.
حقوقی، عسکر؛ (1384) مجموعه آثار کنگره بزرگداشت شیخ ابوالفتوح رازى رحمه‌الله؛ ج5، تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازى؛ (سبک ادبى و روش تفسیرى)، به کوشش علی‌اکبر زمانی‌نژاد، قم: دارالحدیث.
خواندمیر؛ (1380) تاریخ حبیب السیر؛ ج4، چ چهارم، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام،
روملو، حسن‌بیگ؛ (1357) احسن التواریخ؛ به‌تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
ستاری، جلال؛ (1394) سیمای زن در فرهنگ ایران؛ چ هفتم، تهران: مرکز.
عباسی، حسین؛ (1397) زن به ظن و زعم سورآبادی؛ تهران: نگاه معاصر.
فرکلاف، نورمن؛ (1379) تحلیل انتقادی گفتمان؛ گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
قزوینی‌رازی، نصیرالدین‌ابوالرشید‌عبدالجلیل؛ (1358) بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض معروف به النقض؛ تهران: چاپ میر جلال‌الدین محدث.
کاشانی، ملا فتح الله؛ (1336) منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ تهران: اسلامیه.
کرکی، علی‌بن‌حسین؛ (1370) قاطعه اللجاج فی تحقیق حل الخراج؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم.
مرادی، نفیسه؛ (1395) «تأثیر نگرش مفسر به زن در تفسیر آیات»؛ پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد: دانشگاه مفید.
مرعشی، ظهیرالدین‌بن‌نصیرالدین؛ (1361) تاریخ طبرستان و رویان و مازندران؛ به‌کوشش محمدحسین تسبیحی، تهران: مؤسسه مطبوعاتى شرق.
مغربی، نعمان‌بن؛ (بی‌تا) اساس التأویل؛ بیروت: دارالثقافه.
مک‌کوییلان، مارتین؛ (1388) گزیده مقالات روایت؛ ترجمه فتاح محمدی، تهران: مینوی خرد.
نظام‌الملک، حسن‌بن‌علی؛ (1344) سیاست‌نامه؛ به‌تصحیح و تحشیه قزوینی، تهران: تهران مصور.
یورگنسن، ماریان؛ لوئیز فیلیپس؛ (1391) نظریه و روش در تحلیل گفتمان چ دوم ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.