وزن و قافیۀ سه‌خشتی‌های کرمانجی

علی پور, اسماعیل

وزن و قافیۀ سه‌خشتی‌های کرمانجی

نویسنده

اسماعیل علی پور

دانشگاه بجنورد

چکیده

سه خشتی ها شناسنامۀ شعر کرمانجی است؛ سرودهها ی سه مصراعی موزون و مقفّی که گاهی ردیف هم دارد. اساس وزن در این نوع شعر، تساوی تعداد هجاهاست؛ بنابراین وزن آن «هجایی» است. کانون اصلی سه خشتی ها مناطقی از غرب فلات ایران بوده است که پس از کوچ بزرگ ایلات کرمانج در دورۀ صفویه از آن نواحی به خراسان، میراث ادبیشان را هم با خود منتقل کردند. .
تبارِ اصلی سه خشتی ها به سروده های هجایی ایرانِ پیش از اسلام مانند خسروانی ها و اورامن ها بازمی گردد. هدف مقاله، نمایاندن وزن هجایی و قواعد خاصّ قافیه در این سروده هاست. پرسش های اصلی پژوهش این است که با وجود طبع آزمایی برخی شاعران کرمانج در وزنهای عروضی و قالبهای دوبیتی/ رباعی، مثنوی، غزل و... کدام قالب شعری و چه نوع وزنی برای گویشوران این زبان، مأنوستر است و اینکه آیا قواعد قافیه در سه خشتی ها همان قواعد حاکم بر شعر عروضی است یا از گونه ای دیگر است.
نتایج تحقیق نشان می دهد سه خشتی های هجایی که غالباً با آواز یا ترکیبی از ساز وآواز، انشاد می شود، با ذاتِ زبانِ کرمانجی و دستگاهِ موسیقایی ذهنِ گویشوران این زبان سازگارتر است؛ حتّی شنوندگان غیرکرمانج نیز هماهنگی موسیقایی این سروده ها را با کمکِ کشش های هجایی که خواننده در هنگام خوانش ایجاد می کند، درمی یابند. قواعد قافیه پردازی در سه خشتی ها، نسبت به شعر رسمی متفاوت و تابعِ ذوق سرایندگان است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات عامّه

شعر ایرانی

شعر کرمانجی

شعر سه خشتی

وزن هجایی در شعر سه‌خشتی

موضوعات

ادبیات عامه

بهار، محمّد تقی؛(1351) بهار و ادب فارسی: مجموعه یکصد مقاله از ملک الشعرا بهار؛ ج. 1، به کوشش محمّد گلبن، تهران: فرانکلین.

بیدکی، هادی؛(1395) سهخشتیهای کرمانجی؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

پرهیزی، عبدالخالق؛(1396) وزن شعر کردی و تطبیق آن با وزن شعر فارسی؛ تهران: فردوس.

تبریزی، محمدحسین بن خلف؛(1342) برهان قاطع؛ به اهتمام محمد معین، ج 1 و 2، چ دوم، تهران: کتابفروشی ابن سینا.

تفضلی، احمد؛(1376) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام؛ به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.

توحّدی، کلیم الله؛(1359) حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران؛ مشهد: بی نا.

ـــــــــ ؛(1374) ترانههای کرمانجی خراسان (202 ترانه هشت هجایی)؛ مشهد: واقفی.

ـــــــــ ؛(1390) مشهد: مصاحبه. (21 اردیبهشت ).

ـــــــــ ؛(1392) کلیدر در اسناد و واقعیات (خانِ کلمیشی)؛ مشهد: کلیمالله توحّدی.

ثعالبی نیشابوری، ابومنصور؛(1376) ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب؛ ترجمه رضا انزابینژاد، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

حسینپور، اسماعیل؛(1393) دیار و دوتار: تحلیل سهخشتیهای کرمانجی کردهای خراسان؛ ویراستار: گلی شادکام و حسن فریدی، قم: عموعلوی.

حسینی، عبدالرشید بن عبدالغفور؛(بی‌تا) فرهنگ رشیدی؛ تحقیق و تصحیح: محمد عباسی، ج 1، تهران: کتابفروشی بارانی.

روشان، حسن؛(1389) چیکسای؛ ویراستار: گلی شادکام، مشهد: شاملو.

زرقانی، سید مهدی؛(1388) تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی؛ تهران: سخن.

سپاهی لائین، علیرضا؛(1376) «سهخشتی، شعر ویژه کرمانج‌ها»؛ مجله شهر، س 4، ش بیست و یکم، ص 158-163.

شاهحسینی، ناصرالدین؛(1367) شناخت شعر؛ تهران: هما، .

صفیزاده، صدیق؛(1375) کلام خزانه یا سرانجام: یکی از متون کهن یارسان؛ تصحیح و ترجمه: صدیق صفیزاده، تهران: هیرمند، .

طبیبزده، امید؛(1391) «مقایسه اقوال ایزدیها با کلامات یارسان در پرتو برخی سرودههای ایرانی غربی»؛ ادب پژوهی، ویژهنامۀ زبان وگویش، ش بیستم، ص 53- 74.

علیپور، اسماعیل؛(1395) «معرفی سروده‌هایی از شاخة ادبیات شفاهی ایران: سه‌خشتی‌های کُرمانجی»؛ زبان فارسی و گویشهای ایرانی، دورۀ 1، ش 1، ص 113- 131.

علیپور، اسماعیل؛ نیکبخت، عباس؛ شعبانزاده، مریم؛(1398) «تاریخ ادبیّات نویسی تطبیقی فارسی و عربی براساس الگوی انواع ادبی»، کاوشنامه ادبیات تطبیقی، دورۀ 9، ش 33، ص 81- 102.

مسیح، هیوا؛(1393) سهخشتی: ترانههای کوچک کرمانج؛ چ دوم، تهران: نگاه.

مه‌رو، سیاوش؛(1389) شعر گرمانجی در موسیقی مقامی گرمانجی خراسان؛ بجنورد: جهانی.

ناتل خانلری، پرویز؛(1327) تحقیق انتقادی در عروض فارسی و چگونگی تحوّل اوزان غزل؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

وحیدیان کامیار، تقی؛(1357) بررسی وزن شعر عامیانۀ فارسی؛ تهران: آگاه.