تحلیل گفتمانی شعر حافظ براساس مربع ایدئولوژیک ون دایک (تحلیل موردی غزل با مطلعِ «ما نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم»)

نوع مقاله : پژوهشی اصیل (کامل)

نویسندگان
رضا روحانی
المیرا تسلیمی
دانشگاه کاشان
10.2634/Lire.21.85.35
چکیده
در این مقاله غزلی مشهور از حافظ براساس مربع ایدئولوژیک ون‌دایک (زبانشناس و استاد تحلیل گفتمان) به اجمال بررسی می‌شود و بر اساس برخی عوامل گفتمان‌مدار مورد تحلیل و تفسیر صوری و محتوایی قرار می‌گیرد و تحلیل می‌شود که چگونه حافظ در ضمن غزلی به صورت تقابلی ویژگیهای مثبت «ما« (حافظ، عارفان) را برجسته کرده، و به طور ضمنی ویژگی­های منفی «دیگران» (طبقات حاکم و مطرح جامعه) را تشخص بخشیده، و صفات منفی «خود» و ویژگیهای مثبت «دیگران» را کم اهمیت جلوه داده است؛ چهار رکنی که از محورهای اساسی نظریۀ ون‌دایک در تحلیل متون و گفتارهاست. هدف اصلی این پژوهش، شناخت بیشتر و مصداقی دیدگاه‌های اخلاقی-اجتماعی حافظ و روزگار او از لابه‌لای اشعار است که کم و بیش از دید نظریۀ تحلیل گفتمان انتقادی قابل ارزیابی است.

روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی (کیفی) است و داده‌های آن با استفاده از شیوۀ کتابخانه‌ای انجام شده‌است؛ از جمله نتایج پژوهش این است که با معرفی شیوه­ها و شگردهای زبانی و بلاغی حافظ در بیان مسائل اخلاقی و انتقادی، دغدغه‌های بزرگ انسانی و اجتماعی او معرفی شود که با رویکردی اصلاحی، دین مدار و حق­محور انجام می­گیرد. حافظ در این راه با استفاده از بیان مستقیم و غیرمستقیم و به­کارگیری واژگان و نحو و شگردهای بلاغی مناسب بویژه به کارگیری هنرمندانه تقابلها و تضادها و انواع کنایات و تناسبات لفظی و معنایی، گفتمان انتقادی خود را شکل داده است. او با برجسته کردن ویژگیهای مثبت ما مثل دوری از بدگویی و بداندیشی و دوری از ناحق و امثال آن از ویژگیهای منفی دیگران مثل بد گفتن و بد شنیدن، بد اندیشیدن و عیبگویی و تهمت زدن، و اهل ریا و غرور بودن انتقاد کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

پژوهشهای ادبی
دوره 21، شماره 85
اردیبهشت 1403
صفحه 35-66