تأثیر سنت نسخه‌آرایی ایرانی و فرهنگ نگارش اروپاییان در به‌کارگیری نشانه‌های سجاوندی در نخستین مطبوعات ایران

نوع مقاله : پژوهشی اصیل (کامل)

نویسندگان
دانشگاه علامه طباطبایی
چکیده
هنگام استفاده از نوشتار به تمهیداتی نیاز است که بتواند تا حد ممکن خوانندۀ متن را به ذهنیت نویسنده نزدیک کند. یکی از این تمهیدات بهره‌گیری از نشانه‌های سجاوندی در متن است. نشانه‌های سجاوندی به گیرندۀ پیام کمک زیادی می‌کند تا احساسات و حالات فرستنده در هنگام نگارش اثر درک کند. دیدگاه رایج این است که تمامی نشانه‌ها برگرفته از سنت نگارشی غرب است. در این پژوهش با نگاه به نخستین مطبوعات ایران و با روش توصیفی ـ تاریخی، نخست پیشینۀ این نشانه‌ها مورد بررسی قرار گرفته است که مشخص شد که بخشی از نشانه‌های نگارشی، برگرفته از سنت نسخه‌آرایی ایرانی است؛ بویژه نشانه‌هایی که در تزیینات نشریات بیشتر کاربرد داشته است. بخشی دیگر از راه ترجمۀ آثار گوناگون وارد زبان نوشتاری شده است. نکته دیگر اینکه مشخص شد در نشریاتی که به روش چاپ سنگی منتشر می‌شد به علت امکانات بیشتری که در اختیار ناشر بود و هم‌چنین دستی بودن کار، امکان استفاده بهتر از نشانه‌های نگارشی و نشانه‌های تزیینی فراهم بوده است؛ اما در نشریاتی که به روش چاپ سربی منتشر می‌شد به علت محدود بودن امکانات، استفاده درست و بجا فراهم نبوده است. در نهایت باید گفت به‌کارگیری نشانه‌های نگارشی به انتشار نشریات در خارج یا داخل ایران ارتباط چندانی ندارد و بخشی از نشریاتی که در خارج منتشر می‌شد، با وجود آگاهی از نشانه‌های نگارشی چندان استفاده‌ای از آنها نمی‌بردند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابومنصور موفق بن علی هروی؛ الابنیه عن حقایق الادویه؛ نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، برگ 2، قرن 7 یا 8.
ادیب سلطانی، شمس الدین؛ راهنمای آماده ساختن کتاب؛ تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلام، 1365.
استاجی، اعظم و آیلین فیروزیان‌پور اصفهانی؛ «نگاهی به سیر تحول نشانه‌های نگارشی در زبان فارسی»، همایش ملی نقد ادبی، 1391.
امینی، کاظم؛ آیین نگارش مکاتبات اداری؛ تهران: مؤسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت برنامه‌ریزی، 1388.
آتش پرور، حسن؛ علامت‌های رایج در نوشته‌های زبان فارسی؛ مشهد: اطلس، 1360.
بی‌نام؛ تاریخ سیستان؛ نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، برگ 10، 692 ق.
بی‌نام؛ قوانین‎السیاق؛ نسخۀ کتابخانۀ ملی ایران، برگ 205، ص 457، 1255 ق.
خزانه بکری بلخی، محمد بن قوام؛ ظهورالاسرار؛ کاتب اسماعیل بن نصرالله ساوجبلاغی، نسخۀ کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، برگ 7، 1292 ق.
خیام، مسعود؛ خط آینده (آیندۀ خط تمام اتوماتیک فارسی)؛ تهران: نگاه، 1373.
ذوالفقاری، حسن؛ کتاب کار نگارش و انشاء تهران؛ اساطیر، 1377.
سمیعی گیلانی، احمد؛ نگارش و ویرایش؛ تهران: سمت، 1385.
صفوی، کورش؛ آشنایی با نظام‌های نوشتاری؛ تهران: نشر تهران، 1385.
فرشیدورد، خسرو؛ مسئله درست و غلط (نگارش و پژوهش در زبان فارسی)؛ تهران: سخن، 1387.
کاخی، مرتضی؛ شیوۀ نگارش؛ تهران: امیرکبیر، 1378.
نیکوبخت، ناصر و سیدعلی قاسم‌زاده؛ دانش نشانه‌گذاری در خط فارسی؛ چ دوم، تهران: چشمه، 1393.
یاحقی، محمدجعفر و محمدمهدی ناصح؛ راهنمای نگارش و ویرایش؛ مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1383.
نشریات
اعتصامی، یوسف؛ «شکسپیر»؛ بهار، سال نخست، ش 4، 1328 ق؛ 227-221.
اعتمادالسلطنه؛ «بقیه داستان ابن بطوبه»؛ ایران، نمرۀ 233، 1292 ق.
امیرکبیر؛ « اطلاعات نشریه»؛ وقایع اتفاقیه، نمرۀ 9، 1276 ق.
تقی‌زاده، سیدحسن؛ «دیباچه»؛ کاوه، سال نخست، ش نخست، 1290.
حکیم‌باشی، میرزا تقی‌خان؛ «دیباچه»؛ فرهنگ اصفهان، س نخست، 1258.
دشتی، علی؛ «دیباچه»؛ شرق، س نخست، شنخست، 1305.
ذکاءالملک؛ «جناب شیخ‌الملک و ابونظاره»؛ تربیت، نمرۀ 212، 1318 ق.
رئیس الحکما؛ «دیباچه»؛ حکمت، س نخست، ش نخست، 1272.
سقازاده، محمد؛ «اخطار از طرف توزیع کل جراید مرکزی»؛ قرن بیستم، س 1، ش 14 و 15، 1301.
شکسپیر؛ «از آثار شکسپیر»؛ ترجمه کریم کشاورز؛ فرهنگ، س نخست، ش نخست، 1298.
شکسپیر؛ «اشتباهات خنده‌آور»؛ ترجمه آرین‌پور کاشانی؛ افسانه، جزوۀ 37 و 38، دورۀ سوم، 1310.
شکسپیر؛ «تاجر ونیزی»؛ ترجمه علی‌اصغرخان حکمت؛ ارمغان، س دوم، ش هشتم و نهم، 1300.
شکسپیر؛ «تغزلات»؛ ترجمه روزبه؛ شرق، سل نخست، ش نخست، 1305.
شکسپیر؛ «همان که دلت می‌خواهد»؛ ترجمه ابوالفتح ایبک بختیاری؛ افسانه، جزوۀ 70، دورۀ دوم، 1309.
شیرازی، میرزا جهانگیرخان؛ «دیباچه»؛ صوراسرافیل، س نخست، ش 1، 1276.
شیرازی، میرزا جهانگیرخان؛ «صورت استنتاق میرزارضا کرمانی»؛ صوراسرافیل، س نخست، ش 9، 1276.
صنیع‌الملک، میرزاابوالحسن خان؛ روزنامۀ دولت علیۀ ایران؛ نمرۀ 495، 1278 ق.
صنیع‌الملک، میرزاابوالحسن خان؛ روزنامۀ دولتی، نمرۀ 628، 1285 ق.
ضیاءلشکر؛ «قطعه»؛ کشکول، س نخست، 1325.
قویم‌السلطنه؛ «پنکتوآسیون یا اشارات خطی»؛ نوبهار، س چهارم، ش هفتم و هشتم، 1293.
کاشانی، میرزامحمدعلی خان؛ «دیباچه»؛ ثریا، س نخست، شنخست، 1316 ق.
کاظم‌زاده ایرانشهر، حسین؛ «اصلاحاتی که بودجه لازم ندارد»؛ ایرانشهر، س چهارم، ش 6، 1304.
گلشن، علی‌اکبر؛ «اطلاعات صفحه نخست»؛ گلشن، س چهارم، ش هشتم، 1336 ق.
گلشن، علی‌اکبر؛ «مغلطه تا چند سفسطه تا کی!»؛ گلشن، س چهارم، ش هشتم، 1336ق.
مجدالاسلام کرمانی؛ «اخبار داخله»؛ کشکول، س نخست، ش نخست، 1325 ق.
مؤیدالاسلام؛ حبل المتین، س نخست، ش نخست، 1325 ق.
میرزا عبدالرحیم الهی؛ «اطلاعات صفحه نخست»؛ اوقیانوس، س نخست، ش نخست، 1326 ق.
میرزا محمد؛ «اطلاعات صفحه نخست»؛ الادب، س نخست، ش نخست، 1296.
میرزا ملکم خان؛ «اطلاعات صفحه نخست»؛ قانون، س نخست، ش نخست، 1307 ق.
ناهید، میرزا ابراهیم‌خان؛ «اطلاعات صفحه نخست»؛ ناهید، 1303.
ناهید، میرزا ابراهیم‌خان؛ «حاجی عابد»؛ ناهید، س سوم، ش 8، 1303.
نیما؛ «افسانه»؛ قرن بیستم، ش 14 و 15، 1301.