اشارات و مضامین دستار و دستاربندی در ادب فارسی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل (کامل)

نویسنده
دانشگاه پیام نور
چکیده
در ادب فارسی اقسام پوشاک نیز به مانند بسیاری از پدیده‌ها به صورت مکرر محل اشارات و مضمون‌سازی شده است. «دستار»، یکی از مصادیق بارز این امر است که شاعران به انحای مختلف به آن توجه نشان داده‌اند. بر این اساس این پژوهش مشخصاً در پی آن است تا ابتدا وجوهی از دستار که توجه ادبا را جلب کرده است، آشکار کند، سپس زمینه‌ها و دلایل اشارات متعدد به این سرپوش و علل کثرت مضامین مرتبط با آن را در آثار ادبی بنماید. این امر نه تنها جنبه‌های نهفته از فرهنگ البسه را می‌تواند آشکار کند بلکه دستاربندان، و احوال و منش آنها را نیز می‌تواند نمایان ‌سازد. بنابراین، در این مقاله به روش کتابخانه و با توجه به دیوان شاعران و برخی متون دیگر، ابتدا اشارات دستار و مضمون‌های ساخته شده از آن استخراج، سپس هر یک، ذیل عناوین معین تقسیم‌بندی و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی بررسی شده‌اند. طبق بررسی‌های صورت گرفته، دستار از جنبۀ «نحوۀ بستن و قرار گرفتن در سر» و از حیثِ «ابعاد کمی و کیفی»، مکرر محل اشارات و مضمون‌آفرینی‌ها شده است. در نحوۀ بستن دستار و قرار گرفتن آن بر سر، اشارات و مضامین ناظر به دو نوع دستاربندیِ کلی، یعنی دستاربندی عام و دستاربندی خاص است. در دستاربندی عام و رایج، به پیچ و تاب‌های متعارف دستار و به نهادن اشیایی همچون مسواک، نامه و پول در میان آن پیچ و تاب‌ها توجه شده است. در حالت خاص دستاربندی نیز، اشارات و مضامین از اشکال بستن دستار، یعنی کج بستن، تَحت‌الحَنَکی بستن و آشفته بستن آن حاصل شده است. اما آنگاه که ابعاد کمی و کیفی دستار مورد توجه شاعران قرار گرفته، اشارات و مضامین بر آمده از اندازه، گرانی، جنس، رنگ، آرایش و دنباله‌های دستار بوده است. از آنجا که در ادب فارسی سخن از دستار عمدتاً ناظر به احوال و جایگاه اقسام دستاربندان، و نحوۀ مواجهه با آنهاست، می‌توان گفت زمینۀ اصلی توجه به وجوه مختلف دستار، و ایراد اشارات و ساختن مضامین از آن وجوه، در همین امر نهفته است. در واقع انتقادات گسترده به دستاربندان بویژه نفی و ردِ اهل صلاح و صاحب‌مناصبان آنها، عامل شکل‌گیری بخش عمده‌ای از توجهات به این سرپوش در پهنۀ ادب فارسی شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن‌اثیر جزری، علی‌بن ‌محمد؛ تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران؛ ترجمه‌ عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت‌، 32ج، تهران: مؤسسه مطبوعات علمی‌، 1371.
ابن یمین فریومدی؛ دیوان اشعار ابن یمین؛ تصحیح حسنعلی باستانی‌راد، تهران: سنایی، 1344.
ابوالرجاءقمی، ‌نجم‌الدین؛ تاریخ الوزراء؛ تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه‌، تهران: مؤسسۀ مطالعات‌ وتحقیقات فرهنگی، ‌1363.
اخوان ثالث، مهدی؛ از این اوستا؛ چ پنجم، تهران: مروارید، 1360.
ادیب‌الممالک، محمدصادق‌بن ‌حسین؛ دیوان کامل ادیب‌الممالک فراهانی؛ 2جلد، به تصحیح مجتبی برزآبادی فراهانی، تهران: فردوس، 1378.
اسدی، ابومنصور؛ لغت فرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: طهوری، 1336.
اسکندر بیگ ترکمان‌؛ تاریخ عالم‌آرای عباسی؛‌ به تحقیق و تصحیح ایرج افشار، 3ج، تهران: امیرکبیر، 1382.
اصفهانی، محمودبن محمد؛ دستور‌ الوزاره؛ تصحیح و تعلیق از رضا انزابی‌نژاد، تهران: امیرکبیر، 1364.
افلاکی، احمدبن ‌اخی‌ناطور؛ مناقب العارفین؛ 2ج، آنکارا: بی‌نا، 1959م.
اوحدی مراغی، رکن‌الدین؛ کلیات اوحدی اصفهانی معروف به مراغی؛ با تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر، 1340.
اولئاریوس، آدام؛ سفرنامه آدام الئاریوس بخش ایران؛ 1جلد، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363.
برهان، محمدحسین‌بن ‌خلف؛ برهان قاطع؛ به اهتمام محمد معین، 5 جلد، تهران: امیرکبیر، 1362.
بلوکباشی، علی؛ پوشاک در ایران زمین؛ از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، زیر نظر احسان یار شاطر، ترجمه پیمان متین، با مقدمه علی بلوکباشی، تهران: امیرکبیر، 1383.
بنداری اصفهانی، فتح‌بن علی؛ تاریخ سلسله سلجوقی‌؛ ترجمۀ محمدحسین جلیلی‌، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 2536‌.
بهار، محمدتقی؛ دیوان اشعار ملک الشعرا بهار، تهران: نگاه، 1387.
بیدل دهلوی، عبدالقادر‌بن‌ عبدالخالق؛ کلیات بیدل؛ 3ج، تصحیح اکبر بهداروند و پرویز عباسی، تهران: الهام، 1376.
بیهقی، ‌ابوالفضل محمدبن‌حسین؛ تاریخ بیهقی؛‌ تصحیح و توضیح خلیل خطیب رهبر، 3ج، تهران: مهتاب، 1374.
تتوی، احمد و جعفر‌بن بدیع‌الزمان آصف‌خان قزوینی؛ ‌تاریخ الفی؛ مصحح غلامرضا طباطبایی مجد، 8 ج، تهران: علمی و فرهنگی‌، 1382.
جمال‌الدین اصفهانی، محمدبن عبدالرزاق؛ دیوان جمال‌الدین اصفهانی؛ تصحیح وحید دستگردی، تهران: سنایی، 1390.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو؛ سفرنامه کارری؛ ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز: فرانکلین؛ اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، 1348.
جوینی، ‌علاء‌الدین عطاملک؛ تاریخ جهانگشای جوینی؛‌ تصحیح محمد قزوینی، ‌3ج، تهران: دنیای کتاب، ‌1385.
جیحون یزدی، محمد؛ دیوان جیحون یزدی؛ به کوشش احمد کرمی، تهران: انتشارات ما، 1363.
چیت‌ساز، محمدرضا؛ تاریخ پوشاک ایرانیان؛ «از ابتدای اسلام تا حملۀ مغول». تهران: سمت، 1379.
حافظ، ‌خواجه شمس‌الدین محمد؛ دیوان حافظ؛ بتصحیح و اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی‌، تهران‌: زوار، 1385
حافظ ابرو، عبدالله‌ابن لطف‌الله؛ زبده‌التواریخ؛ تصحیح سیدکمال حاج سید جوادی، 4ج، تهران: ‌سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،‌ 1380.
حبیب خراسانی، حبیب‌الله ‌بن محمدهاشم؛ دیوان حاج میرزا حبیب اصفهانی؛ تهران: زوار، 1352.
حرعاملی، محمدبن حسن؛ وسائل الشیعه؛ ج‌۴، مؤسسه آل‌البیت(ع)، قم، ۱۴۰۹ق.
حزین، محمدعلی‌بن ابی‌طالب؛ دیوان حزین لاهیجی؛ تصحیح ذبیح‌الله صاحبکار، تهران: سایه، 1374، 363.
حسن‌دوست، محمد؛ فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی؛ زیرنظر بهمن سرکاراتی، 5جلد، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1393.
حمیدالدین بلخی، عمربن محمود، مقامات حمیدی؛ تصحیح رضا انزابی‌نژاد، تهران: نشر دانشگاهی، 1365.
خاقانی، بدیل‌بن ‌علی؛ دیوان خاقانی شروانی؛ تصحیح ضیا‌ء‌الدین سجادی، تهران: زوار، 1382.
خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین، تاریخ حبیب‌السیر، مقدمۀ جلال‌الدین همایی، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، 4ج، تهران: خیام، 1380.
داعی‌الاسلام، محمدعلی؛ فرهنگ نظام، با ریشه‌شناسی و تلفظ واژه‌ها به‌خط اوستایی، تهران: دانش، 1362.
دروویل، گاسپار؛ سفر در ایران؛ ترجمه منوچهر اعتماد مقدم‌، چ چهارم، تهران‌: شباویز، 1370.
دوزی، راینهارت پیتر آن؛ فرهنگ البسۀ مسلمانان؛ ترجمۀ حسینعلی هروی، تهران: دانشگاه تهران، 1345.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسۀ لغت‌نامه دهخدا، 1377.
دینوری، احمدبن داود؛ اخبار الطوال؛ ترجمه‌ محمود مهدوی دامغانی‌، چ چهارم،‌ تهران: نشر نی، ‌‌1383.
راوندی، ‌مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ‌12ج، تهران: نگاه‌، 1382.
رضی‌الدین آرتیمانی؛ دیوان کامل میررضی‌الدین آرتیمانی؛ مقابله متن محمد عطار، تهران: هنرآفرین، 1385.
زارعی، اسدالله؛ «بازتاب فرهنگ لباس و پوشاک در فرهنگ ایران (با نگاهی به دیوان حافظ)»؛ فصلنامه هنر علم و فرهنگ، ش1، زمستان 1392، ص63- 72.
سعدی، مصلح‌الدین؛ بوستان سعدی؛ تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، 1359.
سلمان‌ساوجی، محمدبن سلمان؛ دیوان سلمان ساوجی؛ با مقدمه تقی تفضلی، به اهتمام منصور شفق، تهران: صفی‌علیشاه، 1367.
سوزنی؛ دیوان حکیم سوزنی سمرقندی؛ تصحیح ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران: امیرکبیر، 1338.
سیدای نسفی، میرعابد؛ دیوان سیدای نسفی؛ با تصحیح و تعلیق حسن رهبری، تهران: الهدی، 1382.
سیف فرغانی، محمد؛ دیوان سیف‌الدین محمد فرغانی؛ با تصحیح و مقدمه ذبیح‌الله صفا، تهران: فردوس، 1364.
شاملو، احمد؛ حدیث بی‌قراری ماهان؛ چ ششم، تهران: نشرچشمه، 1395.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا؛ صورخیال در شعر فارسی؛ تهران: آگاه، 1357.
شیری، قهرمان؛ مکتب‌های داستان‌نویسی در ایران؛ تهران: چشمه، 1387.
صائب تبریزی، محمدعلی؛ دیوان صائب‌تبریزی؛ به کوشش محمد قهرمان، 6 جلد، تهران: علمی و فرهنگی، 1364.
صغیر اصفهانی، محمدحسین؛ دیوان صغیر اصفهانی؛ اصفهان، صغیر، 1387.
صفا، ذبیح‌الله؛ تاریخ ادبیات در ایران؛ ‌8 ج، چ هشتم، ‌تهران: فردوس، ‌1378.
طوسی، محمدبن حسن؛ تهذیب الأحکام؛ قم: دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
عارف قزوینی، ابوالقاسم؛ کلیات دیوان عارف قزوینی؛ به کوشش مهدی نورمحمدی، تهران: سنایی، 1380.
عبدالستار لاهوری؛ مجالس جهانگیری؛ تصحیح و تعلیقات عارف نوشاهی و معین نظامی، تهران: میراث مکتوب، 1385.
عرب، منصوره؛ «فرهنگ لباسهای ایرانی در ادبیات از آغاز تا قرن پنجم ه.ق»؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، 1383.
عطار، محمدبن ابراهیم؛ خسرونامه؛ به تصحیح احمد سهیلی‌خوانساری، تهران: زوار، 1355.
________؛ دیوان عطار؛ تصحیح تقی تفضلی‌، تهران‌: علمی و فرهنگی‌، 1384.
________؛ مصیبت‌نامه؛ مقدمه، تعلیقات و تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: 1386 (الف).
________؛ مظهر العجائب؛ به کوشش امید ذوالفقاری و کوروش شیخ بهائی، تهران: پازینه، 1386(ب).
عرفی شیرازی، جمال‌الدین محمد؛ کلیات عرفی شیرازی؛ به کوشش و تصحیح محمدولی‌الحق انصاری، 3 ج، تهران: دانشگاه تهران، 1378.
غالب دهلوی، اسدالله‌بن عبدالله؛ دیوان غالب دهلوی؛ مقدمه و تصحیح محمدحسن حائری، تهران: میراث مکتوب، 1386.
فرخی‌سیستانی، علی‌بن جولوغ؛ دیوان فرخی‌سیستانی؛ به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار، 1385.
فروغی بسطامی، عباس‌بن موسی؛ دیوان فروغی؛ به کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران: روزنه، 1375.
فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی؛ کلیات اشعار مولانا فیض کاشانی؛ تصحیح محمد پیمان، تهران: سنایی، 1370،
قاآنی، حبیب‌الله بن محمدعلی؛ دیوان حکیم قاآنی شیرازی؛ به تصحیح امیر صانعی(خوانساری)، تهران: نگاه، 1380.
قاری یزدی، نظام‌الدین محمود؛ دیوان البسه؛ به‌اهتمام محمد مشیری، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1359.
قوّاس‌غزنوی، فخرالدین مبارکشاه؛ فرهنگ قوّاس؛ به‌اهتمام نذیر احمد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1353.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله‌بن محمد؛ ‌تاریخ اولجایتو؛ تصحیح مهین همبلی‌، تهران: علمی و فرهنگی‌، ‌1384.
کروبی، آرزو و فیاض انوش، ابوالحسن؛ «بررسی تاریخی پوشاک مردانه در دورۀ ایلخانیان»؛ دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، س5، ش9، پاییز و زمستان 1393، ص 182- 159.
کلیم، ابوطالب؛ دیوان کلیم کاشانی؛ با مقدمه و فرهنگ لغات از مهدی افشار، تهران، زرین، 1362.
کمال‌الدین اصفهانی، اسماعیل‌بن محمد؛ دیوان کمال‌الدین اصفهانی؛ با مقدمه و حواشی و تعلیقات حسین بحرالعلومی، تهران: دهخدا، 1348.
الگار، حامد؛ «عمامه»؛ پوشاک در ایران زمین از سری مقالات دانشنامۀ ایرانیکا؛ زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ پیمان متین، با مقدمۀ علی بلوکباشی، تهران: امیرکبیر، 1383، ص 455- 460.
گروب، گرد؛ «دورۀ پیش از اسلام در شرق ایران»؛ پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمه پیمان متین، با مقدمه علی بلوکباشی، تهران: امیرکبیر، 1383.
لاهیجی، عبدالرزاق‌بن ‌علی؛ دیوان فیاض لاهیجی؛ به اهتمام ابوالحسن پروین پریشان‌زاده، تهران: علمی فرهنگی، 1369.
مجدی، محمدبن ابیطالب؛ زینت المجالس؛ تهران: سنایی، 1362.
مجیرالدین بیلقانی؛ دیوان مجیر بیلقانی؛ تصحیح و تعلیق محمد آبادی، تبریز: انتشارات تاریخ و فرهنگ ایران، 1358.
محتشم کاشانی، علی‌بن احمد؛ دیوان مولانا محتشم کاشانی؛ تصحیح مهرعلی گرگانی، تهران: سنایی، 1370.
محمدپادشاه؛ فرهنگ آنندراج، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، 7جلد، تهران: خیام، 1363.
مرادی گنجه، نرگس؛ «فرهنگ البسه براساس آثار شعرای قرن هفتم ه.ق»؛ پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه تربیت معلم، 1384.
مستوفی بافقی،‌ محمد مفید؛ جامع مفیدی؛ تصحیح ایرج افشار، 3 ج، تهران: اساطیر، ‌1385.
مشتاق اصفهانی، میرعلی؛ دیوان مشتاق؛ به کوشش حسین مکی، تهران: علمی، 1363.
مشکور، محمدجواد؛ اخبار سلاجقه روم؛ به‌انضمام مختصر سلجوقنامه ابن بی‌بی‌، تهران‌: کتاب فروشی تهران،‌1350.
منوچهری، احمدبن قوص؛ دیوان منوچهری دامغانی؛ به‌اهتمام سیدمحمد دبیر سیاقی، تهران: زوار، 1384.
موسوی، سیدجلال؛ «بی‌دستارشدن اشکال و علل»؛ دو ماهنامه علمی ـ پژوهشی فرهنگ و ادبیات عامه، س6، ش 19، فروردین و اردیبهشت 1397. ص 49- 69.
مولوی، جلال‌الدین محمد؛ مثنوی معنوی؛ تصحیح و تحقیق توفیق سبحانی‌، تهران: وزارت ارشاد اسلامی‌، 1373.
________؛ دیوان شمس تبریزی؛ با مقدمۀ بدیع الزمان فروزانفر، تهران: طلایه، 1384.
ناصرخسرو؛ دیوان اشعار؛ تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، 1388.
نخجوانی، محمد‌بن هندوشاه؛ صحاح الفرس؛ به‌اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355.
نزاری قهستانی، سعدالدین بن شمس‌الدین؛ متن انتقادی دیوان حکیم نزاری قهستانی؛ مقابله و تصحیح مظاهر مصفا، به‌اهتمام دکتر محمود رفیعی، 2جلد، تهران: نشر صندوق، 1373.
نظیری نیشابوری، محمدحسین؛ دیوان نظیری نیشابوری؛ تصحیح مظاهر مصفا، تهرن: امیرکبیر و زوار، 1340.
نعمت‌الله ولی، نعمت‌الله بن عبدالله؛ دیوان شاه نعمت‌الله ولی؛ با مقدمه سعید نفیسی، تهران: نگاه، 1391.
نفیسی، علی‌اکبر(ناظم الاطبا)؛ فرهنگ نفیسی؛ 5جلد، تهران: خیام، 1343.
نوایی، عبدالحسین؛ اسناد و مکاتبات تاریخی از تیمور تا شاه‌اسماعیل‌؛ تهران: ‌بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ‌2536.
_______؛ اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1038 تا 1105 ق؛ همراه با یادداشتهای تفصیلی‌، تهران‌: بنیاد فرهنگ ایران، 1360.
نورعلیشاه اصفهانی، محمدعلی بن عبدالحسین؛ دیوان نورعلیشاه اصفهانی؛ به‌کوشش احمد خوشنویس، تهران: منوچهری، 1370.
واصفی‌، محمودبن عبدالجلیل؛ بدایع الوقایع‌؛ تصحح الکساندر بلدروف، 2ج. تهران: بنیاد فرهنگ ایران‌، 1349.
واعظ قزوینی، ملامحمد رفیع؛ دیوان واعظ قزوینی؛ به‌کوشش سیدحسین سادات ناصری، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علی اکبر علمی، 1359.
واله اصفهانی، محمدیوسف؛ ‌ایران در زمان شاه‌صفی و شاه‌عباس دوم (حدیقه ششم و هفتم از روضه هشتم خلدبرین) ؛ تصحیح و تحقیق محمدرضا نصیری‌، تهران‌: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ‌1382.
وحشی بافقی، کمال‌الدین؛ دیوان وحشی بافقی؛ با مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: ثالث، 1392.
هرن، پاول و هوبشمان، هانیرش؛ فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی، ترجمه به‌همراه گواههای فارسی پهلوی از جلال خالقی‌مطلق، اصفهان: مهرافروز، 1393.
هلالی جغتایی، بدرالدین؛ دیوان هلالی جغتایی؛ به‌تصحیح و مقابله و مقدمه سعید نفیسی، تهران: سنایی، 1368.
یغمای جندقی؛ مجموعه آثار یغمای جندقی؛ به تصحیح سیدعلی آل‌داود، 2جلد، تهران: توس، 1367.
یوسف‌پور، سوگل و فیاض انوش، ابوالحسن؛ «بررسی تاریخی پوشش سر در عصر تیموریان»؛ تاریخنامه خوارزمی، فصلنامه علمی ـ تخصصی، س4، پاییز 1395، ص223- 189.