از بازخوانی سنت تا بازآفرینی متن مدرن: گونه‌های اقتباس و تأثیرپذیری در نمایشنامه‌های رضا قاسمی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
دانشگاه گنبد کاووس
چکیده
بازخوانش و بازآفرینی متنهای ادبی افزون بر ایجادِ امکان گفت‌وگوی بینامتنی، انتقال و غنای مفاهیم، منجر به آفرینش آثاری می‌شود که به سلیقۀ مخاطبِ هم‌عصر با آن نزدیکتر است. اقتباس از آثار ادبی همواره به مثابۀ یکی از روشهای خلق آثار جدید در هنر و ادبیات مطرح بوده است. رضا قاسمی، نویسنده و نمایشنامه‌نویس معاصر، در نگارش نمایشنامه‌هایش از ظرفیت ادب فارسی بهرۀ فراوان برده است. برخی از نمایشنامه‌های رضا قاسمی از متون سنتی ادب فارسی و برخی دیگر از آثار نمایشی و داستانی مدرن اقتباس شده‍اند. این پژوهش شیوه‌های اقتباسی قاسمی را براساس الگوی بازخوانی، بازنگری، بازآفرینی و با تأکید بر نظریه دبورا کاراتمل می‌کاود. به این منظور پنج نمایشنامه از مهمترین نمایشنامه‌های اقتباسی رضا قاسمی که براساس متنهای سنتی و معاصر به نگارش درآمدند، برگزیده شد و پس از تطبیق جزء به جزء با متن مبدأ، میزان، چگونگی، نوع و هدف و سطح اقتباس یا برداشت رضا قاسمی از آنها تبیین شد. بررسی نمایشنامه‌های قاسمی نشان می‌دهد وی در نمایشنامه‌هایی که در ایران نوشته شده متون سنتیِ ادب فارسی را بازخوانی کرده و در دو نمایشنامه‌ای که در خارج از ایران نوشته شده‌اند، از نمایشنامه‌ها و داستانهای مدرن اروپایی اقتباس کرده است. نمایشنامه‌های «چو ضحاک شد بر جهان شهریار»، «ماهان کوشیار» و «معمای ماهان معمار» به ترتیب از داستان ضحاکِ شاهنامه فردوسی و داستانهای هفت پیکر نظامی برگرفته شده‌اند و نمایشنامه‌های «حرکت با شماست مرکوشیو» و «تمثال» از متنهای مدرن. آن دسته از نمایشنامه‌هایی که از ادب کلاسیک فارسی اقتباس شده عمدتا از نوع اقتباس بازخوانی، بازنگری و انتقال مفاهیم بوده و نمایشنامه‌های مدرن او به رغم انتقال و تفسیر مفاهیمِ متنهای مبدأ، به دلیل پیرنگ جدید و پردازش شخصیتها، در فضایی متفاوت خصلت بازآفرینانه دارند.

کلیدواژه‌ها


آلوارز، آ؛ بکت؛ ترجمۀ مراد فرهادپور؛ چ چهارم، تهران: انتشارات طرح نو، ۱۳۹۳.
اکبرلو، منوچهر؛ اقتباس ادبی برای سینمای کودک و نوجوان؛ تهران: انتشارات بنیاد سینمای فارابی، ۱۳۸۴.
الکاتب الارجانی، فرامرزبن خداداد عبدالله؛ سمک عیار؛ تلخیص و بازنویسی حسین فتاحی؛ ج دوم، تهران: انتشارات آگاه، ۱۳۹۰.
ایبسن، هنریک؛ دشمن مردم؛ ترجمۀ اصغر رستگار؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز هنرهای نمایشی، انتشارات نمایش، ۱۳۷۸.
بازن، آندره؛ سینما چیست؟؛ ترجمۀ محمد شهبا؛ چ سوم، تهران: انتشارت هرمس، ۱۳۸۶.
باش، علی؛ مجموعه آثار نمایشی بکت؛ چ دوم، مشهد: انتشارات مهر دامون، ۱۳۹۰.
بدیو، آلن؛ در باب بکت؛ تهران: انتشارات بوتیمار، ۱۳۹۴.
بیشاپ، لئونارد؛ درسهایی درباره داستان نویسی؛ چ سوم، تهران: انتشارات سوره مهر، ۱۳۸۳.
پینتر، هارولد؛ دو نمایشنامه: مستخدم ماشینی و درد خفیف؛ ترجمۀ غلامرضا صراف؛ چ سوم، تهران: نشر دات، ۱۳۹۲.
جانسون، مارک؛ بدن در ذهن؛ ترجمۀ جهانشاه میرزابیگی؛ تهران: انتشارات آگاه، ۱۳۹۶.
جمادی، سیاوش؛ انکار حضور دیگری؛ تهران: ققنوس، ۱۳۹۴.
چایلدز، پیتر؛ مدرنیسم؛ ترجمۀ رضا رضایی؛ چ سوم، تهران: نشر ماهی، ۱۳۸۹.
رمضانی، محمد؛ هزار و یک شب؛ ج اول، تهران: نشر آفتاب، ۱۳۱۵.
شکسپیر، ویلیام؛ رمئو و ژولیت؛ ترجمۀ علاء‌الدین پازارگادی؛ چ دوازدهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۸.
فیلد، سید؛ چگونه فیلم نامه بنویسیم؟؛ ترجمۀ مسعود مدنی؛ تهران: انتشارات رهروان پویش، ۱۳۸۹.
قاسمی، رضا؛ چو ضحاک شد بر جهان شهریار؛ تهران: طوس، ۱۳۵۵.
قاسمی، رضا؛ حرکت باشماست مرکوشیو؛ چ دوم، تهران: انتشارات نیلوفر، ۱۳۹۰.
قاسمی، رضا؛ تمثال؛ سوئد: نشر باران، ۱۹۹۵.
قاسمی، رضا؛ ماهان کوشیار؛ سوئد: نشر باران، ۱۹۹۴.
قاسمی، رضا؛ معمای ماهیار معمار؛ چ دوم، تهران: انتشارات نیوفر، ۱۳۹۰.
مک کی، رابرت؛ داستان، ساختار، سبک و اصول فیلم‌نامه نویسی؛ ترجمۀ محمد گذرآبادی، چ ‌پنجم، تهران: هرمس، ۱۳۸۹.
نظامی؛ هفت‌پیکر، تصحیح و حواشی وحیددستگردی؛ چ پنجم، تهران: نشرقطره، ۱۳۸۵.
ویلیامز، تنسی؛ باغ وحش شیشه‌ای؛ ترجمۀ مرجان بخت‌مینو؛ چ هفتم، کرج: انتشارات مینو، ۱۳۹۵.
هاشمی، محمد منصور؛ نقد و تحلیل و گزیدۀ داستانهای صادق هدایت؛ تهران: انتشارات روزگار، ۱۳۸۱.
هدایت، صادق؛ سه قطره خون؛ چ سوم، تهران: انتشارات نیمروز، ۱۳۳۳.
مقالات
جلالی، مریم و مه‌دخت پورخالقی؛ «اقتباس مفهومی و نگارشی از شاهنامه در ادبیات کودک و نوجوان»؛ مجلۀ علمی ـ پژوهشی ادبیات کودک دانشگاه شیراز؛ سال چهارم، ش دوم، صص۱-۱۸.
چکلوفسکی، پیتر؛ «نظامی نمایشنامه نویسی چیره دست»، ترجمه مریم خوزان، مجلۀ نشر دانش؛ ش ۵۵ (۱۳۶۸). ص ۲۲-۱۶.
ذوالفقاری، حسن؛ «هفت پیکر نظامی و نظایرآن»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات وعلوم انسانی؛ ش ۵۲ و۵۳ (۱۳۸۵)، ص ۱۰۹-۶۷.
معروفی، علی؛ «اقتباس از نمایشنامه شاه لیر در فیلم آشوب ساخته آکیرا کوروساوا: تحلیل شاخص‌های فرهنگ»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی تئاتر؛ ش ۵۹ (۱۳۹۳)، صص۱۰۳-۱۱۰.
ندایی، امیرحسین و احسان عاقلی؛ «بررسی تطبیقی اقتباس از نمایشنامه مده‌آ (مطالعه موردی فیلمهای پی‍یر پائولو پازولینی و لانرس فون‌تریه)»، دو فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی دانشکدۀ هنر؛ ش ۷ (۱۳۹۲)، صص ۴۱ - ۵۶.
نصیری، مهدی؛ «اقتباس از ادبیات داستانی برای درام: زمینه‌ها و کاربردها»، فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی تئاتر؛ ش ۵۸ (۱۳۹۳)، صص ۶۹ – ۷۷.
Cartmell, Deborah, and Whelehan, Imelda (eds) (1999) Adaptations: From Text to Screen, Screen to Text, London: Routledge.
Cartmell, Deborah, and Whelehan, Imelda (eds) (2007) Literature On
Screen, Cambridge University Press.
Cuddon, J.A (1982) A Dictionary of Literary Terms, Penguin books.
Sanders, Julie (2006) Adaptation and Appropriation, London: Routledge.